Cymdeithas Horolegol Cymru a'r Gororau :
Dwy filltir i mewn i'r tir…lle rhyfedd i Oleudy!
Stephen Dutfield
Mae llawer iawn o sylw wedi bod yn y newyddion yn ddiweddar ar y prosiect a ddaeth o hyd i longddrylliad ‘Endurance’, y llong a gymerodd Ernest Shackleton a’i dîm ar eu taith fethedig i’r Antarctig ym 1915, a gollwyd am dros ganrif ar waelod Môr Weddell. Roedd hyn yn fy atgoffa ei bod hi bellach yn 110 mlynedd ers taith anffodus Capten Robert Falcon Scott i Begwn y De yn ei long ‘Terra Nova’, pan oedd Scott – ynghyd â Henry Bowers, Edgar Evans, Laurence ‘Titus’ Oates a Dr. Wilson - cyrhaeddodd y Pegwn ar 17eg Ionawr 1912 dim ond i ddarganfod bod parti Roald Amundsen wedi bod yno fis ynghynt. Bu farw Capten Scott a'i wŷr ar eu taith yn ôl o'r polyn, wedi'u dal mewn storm eira hir dim ond un ar ddeg milltir yn brin o'u depo cyflenwi. Er gwaethaf ei fethiant ymddangosiadol i fod y cyntaf i goncro Pegwn y De, cafodd Scott ei ganmol fel arwr cenedlaethol, a chodwyd cofebau amrywiol i ddewrder ei ymdrech – y mwyaf anarferol o’r rhain yw tŵr cloc mewn parc yng Nghaerdydd.
Beth, efallai y byddwch yn gofyn, yw cysylltiad prifddinas Cymru ag alldaith begynol Scott? Er bod gan gapten y Terra Nova, Edwards Evans, rieni Cymreig, yr unig Gymro a aned ar alldaith Pegwn y De oedd Edgar Evans a hanai o Rosili yng Ngŵyr, i’r gorllewin o Abertawe ond, er hynny, rhoddodd dinasyddion a busnesau Caerdydd fwy o arian a deunyddiau tuag at fordaith y Terra Nova nag unrhyw ddinas arall yn y DU. Wedi’i hel gan olygydd y Western Mail, William Davies, daeth cyfraniadau mawr gan y perchnogion llongau Daniel Radcliffe a William Tatem, perchennog y siop adrannol James Howell, a roddodd hefyd faner Gymreig i’w chwifio o fast y Terra Nova. Llwyddodd Davies hyd yn oed i berswadio Canghellor y Trysorlys ar y pryd, David Lloyd George, i ddarparu grant llywodraeth o £20,000 (cyfwerth â thua £1.5M yn 2020) ar gyfer taith Scott. Yn wyneb y gefnogaeth a dderbyniwyd gan bobl Caerdydd, fe'i dewiswyd yn borthladd ymadael. Ar 13 Mehefin 1910 cynhaliodd Siambr Fasnach Caerdydd ginio ffarwel i Scott a'i griw i godi arian yn Ystafell Alexandra yng Ngwesty'r Royal, Caerdydd. Wedi'i hail-enwi bellach yn Ystafell Capt. Scott, mae cinio pen-blwydd yn dal i gael ei gynnal bob blwyddyn i nodi'r dyddiad. Ddeuddydd yn ddiweddarach daeth degau o filoedd o bobl ynghyd yn Pierhead Caerdydd i wylio Terra Nova yn gadael y doc ac yn mynd allan ar hyd Ffyrdd Caerdydd i Fôr Hafren ar ei thaith tua'r de. Roedd yn dorf llawer mwy darostyngedig o 60,000 - gan gynnwys y Fonesig Kathleen Scott a'u mab pedair oed Peter - a ymgasglodd dair blynedd yn ddiweddarach i'w gweld yn dychwelyd.
Plac coffa
Dychweliad y llong ym 1913 a ysgogodd ei pherchennog, FC Bowring, i roi'r blaenddelw i'w arddangos ar y promenâd ym Mharc y Rhath poblogaidd fel cofeb. Yn ei araith yn y dadorchuddiad mynegodd Bowring ei ddymuniad i wneud cofeb barhaol i Scott a'i gyd-filwyr a chan nad oedd Cronfa Goffa Scott Expedition wedi codi digon o arian ar gyfer hyn, y flwyddyn ganlynol derbyniodd y cyngor rodd bersonol ganddo. twr cloc ar gyfer y parc. Mae yna lawer o barciau dinesig sy'n cynnwys tyrau cloc neu glociau blodau, ond yr hyn sy'n gosod Cofeb Scott ar wahân yw ei bod wedi'i hamgylchynu gan ddŵr!
Arglwydd Faer ar y balconi
Rwy’n ei chael yn drist, ddegawd yn ôl mewn cyhoeddusrwydd i goffáu canmlwyddiant y tŵr, fod Cyngor Caerdydd wedi priodoli’r cloc ar gam i John Smith & Sons o Derby. Mae'r 'newyddion ffug' hwn wedi parhau ers hynny, felly mae hwn yn gyfle da i osod y record yn syth. Gosodwyd archeb y cloc ym 1913 gyda JB Joyce & Co. o'r Eglwys Newydd, Swydd Amwythig, a darparwyd darn amser gwely gwastad gydag olwyn fawr 11”, dianc disgyrchiant a phendulum digolledu, yn gyrru pedwar deial sgerbwd gwydrog a goleuedig 4'9”. Mae manylion y cytundeb i'w gweld yng nghofnodion Joyce sydd wedi goroesi, ac rydym yn ddiolchgar i Steve a Darlah Thomas am gynnwys trawsgrifiad o 'The Big Book' yn eu llyfr rhagorol ar y cwmni. Mae hyn yn datgelu bod y pris cost – llai cludiant – wedi dod i £34 14s 6d ond yn anffodus nid yw’n cofnodi’r pris a dalwyd gan y cwsmer, er y gallwn ei ragamcanu fel rhywle tua £55 i £60. Er bod y tŵr wedi'i gwblhau a'r cloc yn rhedeg erbyn 1915, oherwydd y Rhyfel Mawr ni chyflawnwyd y gofeb yn swyddogol i'r ddinas gan Bowring tan 1918.
Wedi'i gynllunio i gynrychioli goleudy craig, mae'r tŵr yn eistedd ar ynys ger pen deheuol y llyn ar hyd y promenâd dyrchafedig. Mae'r ynys greigiog wedi'i gwneud gan ddyn, gyda'r llyn yn cael ei ddraenio fel y gellid adeiladu sylfaen goncrit sgwâr gref o dan lefel y dŵr, gyda pherimedr rwbel ar ei ben. Adeiladwyd y tŵr tua 50’ o goncrit cyfnerthedig ac mae’r prif gorff crwn yn tapio yn siâp glasurol y goleudy. Ar lefel y 'llusern' mae yna falconi wythonglog gyda balwstrad sy'n amgylchynu'r siambr gloc sgwâr, ac ar ei ben mae to cromennog bas sy'n cario ceiliog tywydd canolog sy'n cynrychioli llong dri hwylbren wedi'i rigio'n llawn. Credir yn gyffredinol fod hwn yn fodel o Terra Nova ond, mewn gwirionedd, mae’n un o long gynharach Scott, Discovery – enw a rennir gan dafarn gyfagos a adeiladwyd yn y 60au ac a oedd yn wreiddiol yn llawn o bethau cofiadwy Scott.
Jim Ash yn adfer ceiliog y gwynt
Daeth tŵr Coffa Scott, a adwaenid i genedlaethau o Gaerdydd yn syml fel “y Goleudy”, yn gyflym iawn yn un o’r clociau y tynnwyd y mwyaf o ffotograffau yn y wlad. Ac ymddangosodd mewn lluniau cardiau post o'r parc a oedd yn parhau i gael eu cynhyrchu i'w gwerthu yno hyd at yr 1980au. Atyniad twristaidd poblogaidd petaech chi yn y parc ar yr amser iawn, oedd gwylio ymweliad wythnosol weindiwr cloc y cyngor, a fyddai’n benthyca cwch o’r cwt cychod ar y lan orllewinol, yn rhwyfo draw i’r tŵr, yn clymu, yn mynd i mewn a gwynt y cloc, yna dychwelyd ar draws y dŵr. Tybed a oedd rhwyfo yn sgil a restrir yn yr hysbyseb swydd! Mae'r tŵr wedi ymddangos mewn amrywiaeth o liwiau golau, ond yn ystod yr Ail Ryfel Byd cafodd ei beintio mewn arlliw tywyll iawn a barhaodd tan ddiwedd y 1950au. Trwy gydol y 60au a'r 70au ymddangosodd mewn hufen ond fe'i hail-baentiwyd yn wyn yn 1977 fel rhan o waith adfer ac mae wedi aros y lliw hwnnw ers hynny.
Parhaodd symudiad gwreiddiol y cloc tan 1972 pan achosodd storm aeafol ddrwg iawn ddifrod mawr yn yr ardal – gan gynnwys tranc rheilffordd olygfaol enfawr ffair hwyl Ynys y Barri. Dioddefodd y Goleudy golli sawl darn o wydr o'r deialau, a phlygu a thorri dwylo ar gwpl o ddeialau. Nid oedd yn ymddangos bod unrhyw frwdfrydedd i’w atgyweirio, a pharhaodd yn y cyflwr drygionus hwn tan 1977 pan adawodd preswylydd lleol a oedd wedi mwynhau cerdded ym Mharc y Rhath ers amser maith arian i’w adfer. Gillett & Johnston Ltd oedd yn dal contract cloc cyngor Caerdydd, a hwy a adferodd y deialau, a ddisodlodd y dwylo patrwm Joyce gwreiddiol â’u dyluniad safonol, a chael gwared ar y symudiad mecanyddol (yr wyf yn sicr wedi bron i suddo’r cwch ar y ffordd yn ôl). to shore) a gosododd uned drydan gydamserol yn ei lle, gan ddefnyddio gwaith arwain a symud presennol Joyce. Un sgil-effaith anffodus i'r gwaith adfer yw bod canol y ffrâm ddeialu, yn wyn i gyd yn flaenorol, wedi'u hail-baentio'n ddu i gyd-fynd â'r cylchoedd pennod. Roedd hyn, ynghyd â'r dwylo newydd a oedd braidd yn fwy 'donkie' na'r fersiynau main Joyce, yn ei gwneud yn llawer anoddach darllen yr amser yn gywir, gan fod y canolau deialu bellach yn edrych braidd yn gymhleth yn weledol. Mae'r cynllun addurniadol hwn wedi parhau trwy ail-baentiadau dilynol.
Cynllun paent deialu gwreiddiol
Dials Tu
Llyn wedi'i ddraenio yn dangos y sylfaen
Shute Pwysau
Yn y 1990au, ac erbyn hynny roedd Smith o Derby wedi cymryd drosodd cytundeb Caerdydd ers tro, disodlwyd y mudiad eto, ond y tro hwn dilëwyd yr holl waith cychwynnol a gwaith cynnig gwreiddiol hefyd. Yn lle hynny, mae gyriant cydamserol gyda gwaith symud annatod yn cael ei osod yn uniongyrchol ar ganol pob deial, ac mae pob un o'r pedair uned yn cael eu rheoli gan brif uned sy'n gofalu'n awtomatig am addasiadau GMT / BST, a chywiriadau yn dilyn methiannau pŵer. O ganlyniad, mae’r tŵr braidd yn wag erbyn hyn, ac nid wyf wedi gallu dod o hyd i un ffotograff yn dangos symudiad gwreiddiol y cloc, er bod y siafft pwysau pren yn dal i fod yn ei lle yng nghanol y strwythur. Ym mis Tachwedd 2001 rhoddodd Cadw (y sefydliad sy'n gyfrifol am henebion Cymreig) statws rhestredig Gradd II i'r tŵr.
Gyda thŵr Coffa Scott unwaith eto wedi dechrau edrych ychydig yn ddi-raen, ariannodd preswylydd lleol hael arall y gwaith o adfer y strwythur yn llawn yn 2021 er cof am ei fam a’i wraig, ac mae’r ceidwad amser hoffus hwn yn parhau i roi pleser i’r rhai sy’n mwynhau. o Barc y Rhath gymaint o bleser â’r hwyaid, yr elyrch, a’r hufen ia.